Prahistoria biblijna

Prolog dziejów zbawienia (Rdz 1 – 11)

Pierwsze 11 rozdziałów Księgi Rodzaju (hebr. Bereszit, gr. Genesis) stanowią opowiadania dydaktyczne, czyli takie w których najważniejsze jest przesłanie teologiczne tekstu, a nie historyczność postaci, wydarzeń czy miejsc.

Ten początek nazywa się w nauce historią etiologiczną, czyli próba wyjaśnienia obecnego stanu człowieka na bazie faktów z przeszłości o którym nie mamy świadectw.

Tradycje redakcji Starego Testamentu

Zgodnie z klasyczną „teorią źródeł” rozróżnia się 4 tradycje (szkoły) redakcji tekstów biblijnych. Każda z nich dotyczy innej grupy redaktorów, różnego czasu i miejsca powstania.

Tradycja:

• [J] Jahwistyczna – jest to najstarsze źródło, datowane na połowę X w. przed Chr. Boga zasadniczo nazywa się tu Jahwe. Jej redaktorzy posługują się najstarszą formą języka hebrajskiego o doskonałym stylu. Wydarzenia przedstawiane są z punktu widzenia plemienia judzkiego (Królestwa Judy na południu) z podkreśleniem roli kapłaństwa pochodzącego od Aarona, brata Mojżesza. Teksty tej tradycji występuje w Księdze Rodzaju, Wyjścia i fragmenty w Księdze i Liczb.
• [E] Elohistyczna – IX w., pokolenia północne. Boga nazywa się Elohim, skrót El;
• [D] Deuteronomiczna – VIII w. związana z Księgą Pwt;
• [P] Kapłańska – V w. jej autorzy to kapłani i lewici związani ze świątynią w Jerozolimie.

Stworzenie świata i człowieka (Rdz 1 oraz Rdz 2)

Księgę Rodzaju otwierają dwa! teksty o stworzeniu:

Rdz 2,4b-25 – opowiadanie z ok. X w. przed Chr. Powstało w tradycji [J] w czasach zjednoczonego królestwa.

Rdz 1,1-2,4a – hymn na cześć Boga Stworzyciela w układzie 7 strof z VI/V w. przed Chr. Ten poetycki tekst został ostatecznie zredagowany i umieszczony na początku Księgi Rodzaju w czasie lub bezpośrednio po niewoli babilońskiej (VI/V w.). Należy on do tradycji kapłańskiej [P].

Wnioski teologiczne:

1. Świat materialny pochodzi od Boga i jest dobry.
2. Człowiek poprzez ciało jest związany ze światem przyrody (o pochodzeniu ciała człowieka Biblia nic nie mówi).
3. Człowiek ma w sobie także coś z Boga („tchnienie życia”, „obraz Boży”, nieśmiertelna dusza).
   św. Grzegorz nazywa człowieka "homoiosis theo" (ομοιωσις θεω) = podobieństwo do Boga.
4. Bóg zaprosił człowieka do współpracy, w pewnym sensie potrzebował go („aby nawodnił ziemię”) do ukończenia dzieła stworzenia.
5. Mężczyzna i kobieta są sobie równi co do godności i powołania. Taki jest sens ówczesnego przysłowia o „tych samych kościach”. Warto przeczytać inne teksty o „kościach” z tamtej epoki np.: Sdz 9,2; 2Sm 5,1.
6. Nagość była znakiem harmonii i zaufania (Rdz 2,25). Grzech zburzył ten stan.

Niektóre hebrajskie wyrażenia w tekstach o stworzeniu:

• adam = człowiek, ludzkość, Adam
• hawwa = dająca życie, Ewa
• sela = żebro, bok, zbocze
• isz = mężczyzna
• iszsza = kobieta (w Biblii Wujka: mężyna)
• basar = ciało, jedna istota – czyli to, co Grecy później nazwali ciałem i duszą.

Adam i Ewa w raju (Rdz 3)

• Człowiek żyje w przyjaźni z Bogiem.
• Bóg obdarzył człowieka wolnością, by ten mógł stać się Jego przyjacielem (niewolnik nie może kochać pana).
• Praca w raju (uprawa roli) sprawiała człowiekowi radość.
• Upadek pierwszych ludzi (ich grzech) polegał na braku zaufania do Boga.
• Obietnica zbawienia – Potomek kobiety pokona węża, którego Apokalipsa utożsamia z szatanem (Ap 12,9), przez co otworzy człowiekowi drogę do raju.

"Protoewangelią" (Rdz 3,15)

„Wprowadzam nieprzyjaźń między tobą a kobietą, między twoim potomstwem a jej potomstwem.
Ono zdepcze ci głowę, a ty zranisz mu piętę.”

Kain i Abel (Rdz 4)

• Opowiadanie pochodzi z czasów rozwiniętej już kultury rolniczej i pasterskiej.
• Odchodząc od Boga, człowiek zrywa przymierze z drugim człowiekiem.
• U podstaw bratobójczego dramatu leży zazdrość.

Setyci – potomkowie Adama (Rdz 5)

Długowieczność była wyrazem błogosławieństwa Bożego. Absolutnie nie można tych liczb traktować jako danych matematycznych!

Literalnie każdy z bezpośrednich potomków Adama umierał po ponad 900 lat. Np. Adam „żył” 930 lat (130 + 800), Set → 912 (105 + 807), Enosz → 905 (90 + 815)... Noe → 950 (500 + 450). Jedyny wyjątek stanowi Henoch. Księga Rodzaju nie wspominając o jego śmierci mówi, że „zabrał go Pan” po jedynie 365 latach (Rdz 5,21nn).

Potop i dzieje Noego (Rdz 6-10)

Opowiadanie o kataklizmie jakim był potop występuje w wielu starożytnych kulturach (np. babiloński epos o Gilgameszu z pocz. II tysiąclecia przed Chr., czy Atrachasis, Adap, Eszunna i in.).

Podobnie jak przy stworzeniu, i tu mamy dwa przeplatające się opowieści o potopie – powstałe w tradycji jahwistycznej [J] oraz kapłańskiej [P]

• W biblijnym opowiadaniu potop nie jest kaprysem bogów (jak np. w eposie babilońskim), ale karą za grzechy. Co bardzo ważne, każdy miał możliwość nawrócenia i ratunku. Skorzystała z tego tylko rodzina Noego.
• Opowiadanie kończy się zawarciem przymierza pomiędzy Bogiem „i wszelką istotą żywą”. Znakiem tego przymierza jest tęcza – „łuk na niebiosach” (Rdz 9,12-16).
• Synowie Noego: Sem, Cham, Jafet (Rdz 9,18)

W biblijnym tekście (Rdz 6,15) Arka była imponującej wielkości. Jej wymiary to: dł. 300, szer. 50, wys. 30 łokci, czyli (1 łokieć = 2 stopy ≈ 45 cm) około 150 x 25 x 15 m, co daje 40 tys. m³ ≈ 1/10 objętości Tytanica.
Chcąc się dowiedzieć skąd w naszej kulturze takie negatywne skojarzenia z imieniem Cham warto przeczytać Rdz 9,18-25.

Wieża Babel (Rdz 11)

Zło w świecie utożsamione jest tu z podziałami i kłótniami ludzi, którzy są tak pyszni, że nie potrafią porozumieć się ze sobą by ukończyć budowę. Dlatego też dopełnieniem i zamknięciem tragicznej historii podziałów jest dzień Zesłania Ducha Świętego (Dz 2,6), kiedy to ludzie rozumieją się mimo różnych języków.

• Pycha prowadzi do podziałów pomiędzy ludźmi.
• Zesłanie Ducha Świętego – jedność mimo różnicy języków.

Bibliografia –  › skróty ‹

T.Jelonek, Wprowadzenie do lektury Biblii.
A.Świderkówna, Biblia między mitem a historią, ZtZc 1.1, s. 104-106.
Stworzenie świata, Bkpk 0/2009.
Pierwsze błędy ludzkości. Kain i Abel, Bkpk 4/2009.
K.Sonek, Dlaczego starożytni patriarchowie żyli tak długo?, Bkpk 5/2009, s. 28.
Biblijna historia o potopie, Bkpk 5/2009; NG 7/2008, s. 42.
Cywilizacja między rzekami, Bkpk 5/2009, s. 6-12.
A.Świderkówna, Prawie wszystko o Biblii, s. 85-99.
U.Jagiełło, Dlaczego Bóg pomieszał ludziom języki?, Bkpk 17/2011, s. 17.
Jak wiatr zniszczył wieżę Babel, Bkpk 17/2011, s. 18.

Zobacz, przeczytaj, posłuchaj, porozmawiajmy… – warto

[fresk] M.Anioł, Freski na sklepieniu Kaplicy Sykstyńskiej (1508-1512); Masaccio, Wygnanie z raju, (ok. 1425).
[witraż] S.Wyspiański, Stań się! (1897-1904), Bazylika OO. Franciszkanów.
[poezja] Z.Herbert, Książka, PtD Ia, s. 63; W.Szymborska, Na wieży Babel, PtD Ia, s. 72.